MATERI TEMBANG MACAPAT

 

BAB TEMBANG MACAPAT

a.     Pangertene Tembang Macapat. Macapat yaiku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Diarani tradhisional amarga kaiket dening guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Saben pada (bait) macapat nduweni baris ukara sing diarani gatra, lan saben gatra nduweni sawetara guru wilangan (suku kata) tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru lagu. Macapat tegese maca papat-papat, yaiku carane maca andhegane saben patang wanda (suku kata).

·       Paugerane (aturan) Tembang Macapat Tembang macapat kalebu karya sastra kang nduweni daya kekuwatan lan kaendahan. Tembang macapat iku minangka salah siji wujud tembang tradhisional ing tlatah Jawa. Diarani tembang tradhisional, amarga kaiket ing aturan/paugeran tartamtu.

b.     Paugeran-paugeran jroning tembang macapat, yaiku:

1)    Guru gatra yaiku

cacahing gatra/larik/baris ing saben pada. (jumlah baris dalam 1 bait)

2)    Guru wilangan yaiku

cacahing wanda ing saben gatra. (jumlah suku kata dalam setiap baris)

3)    Guru lagu yaiku

tibaning swara ing pungkasaning gatra. (jatuhnya suara vokal di akhir baris)

 

CARA GOLEKI GURU GATRA, GURU WILANGAN LAN GURU LAGU=

Gatekna tembang mijil ing ngisor iki:

TEMBANG MIJIL

1   à Dedalane guna lawan sekti à (de-da-la-ne- gu-na- la-wan-sek-ti = 10) i

2   à Kudu andhap asor à (ku- du- an-dhap- a-shor= 6) o

3   à Wani ngalah luhur wekasaneà (wa-ni-nga-lah-lu-hur-we-ka-sa-ne=10) e

4   à Tumungkula yen dipun dukani  à (tu-mung-ku-la-yen-di-pun-du-ka-ni=10) i

5   à Bapang den simpangi à (ba-pang-den-sim-pang-i= 6) i

6   à Ana catur mungkur à (a-an-ca-tur-mung-kur=6) u

 

1.     Apa jinising tembang macapat ing ndhuwur?

Wangsulan:   à Jenis Tembang= Tembang macapat MIJIL

2.     Pira guru gatrane?

Wangsulan: à  (dihitung jumlah barisnya) ana 6 Gatra

3.     Pira guru wilangane?

Wangsulan à (dihitung suku kata setiap baris) =10-6-10-10-6-6

4.     Pira guru lagune?

Wangsulan: à (dilihat huruf vokal disetiap akhir baris) = i-o-e-i-i-u

5.     Pira guru wilangan lang guru lagune?

Wangsulan: à 10i – 6o – 10e – 10i – 6i – 6u

Tembang macapat jinise ana 11. Saben jinis tembang macapat duwe paugeran dhewe-dhewe.

c.     Saliyane kaiket guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu, tembang macapat uga nduweni

titilaras lan cakepan. Titi laras, utawa cukup di ucapke laras, kaperang dadi loro, yaiku laras slendro lan laras pelog.

*titi laras= tangga nada

*cakepan= lirik/syair

d.     Cakepan tembang iki sejatine ora beda karo wangun geguritan kang banjur dilagokake.

Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa wiwit bayi abang nganti tumekaning pati :

1.     Maskumambang

            Gambaraké jabang bayi sing isih ana kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné. (masih dikandungan)

2.     Mijil

    Ateges wis lair lan jelas priya utawa wanita. (keluar atau lahir)

3.     Sinom

            Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé. (anak muda yang mencari ilmu)

4.     Kinanthi

            Saka tembung kanthi utawa tuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya. (dituntun dalam menjalani kehidupan dan mencari ilmu)

5.     Asmarandana

Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi. (merasakan rasa cinta)

6.     Gambuh

            Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan. (cocok sudah menemukan pendamping yang cocok)

7.      Dhandhanggula

            Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan / kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.  (kehidupannya sudah indah berada di puncak kejayaan)

8.      Durma

Saka tembung darma/wèwèh. Wong yen wis rumangsa   kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma/wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.  (suka bersedekah)

9.     Pangkur

            Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha. (sudah selesa saatnya menyingkirkan hawanafsu angkara murka mempersiapkan untuk kembali pada Tuhan)

10.  Megatruh

            Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa. ( mati atau dilepasnya nyawa dari badannya)

11.   Pocung

            Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur. (sudah meninggal dan di pocong sebelum dikuburkan .

TULADHA:

 

Tembang macapat bisa kagunakake kanggo sarana medhar gagasan wernawerna.

Wiwit medharake ilmu pengetahuan lan teknologi, tuntunan tata kaprajan,  ulah tetanen, nganti pitutur luhur kanggo ngundhakake budi pekerti. Kabeh iku bisa diwedharake liwat tembang macapat.

Coba gatekna cakepan tembang mijil ing ngisor iki!

Dedalane guna lawan sekti

Kudu andhap asor

Wani ngalah luhur wekasane

Tumungkula yen dipun dukani

Bapang den simpangi

Ana catur mungkur

 

Cakepan tembang ing dhuwur ngandharake manawa manungsa kepingin pinter lan mukti kudu andhap asor. Lire ngurmati marang liyan. Wong wani ngalah iku luhur /dhuwur wekasane. Lire ngalah iku ora ateges kalah. Malah kosok baline wong kang gelem ngalah iku luhur wekasane. Tumungkula yen didukani. Tegese yen dituturi kudu dirungokake, ora perlu dibantah, banjur disaring. Pitutur sing becik dianggo, sing ora becik dibuwang tanpa kudu mbantah sing nuturi.

Carane Nembang Macapat

 Supaya bisa nglagokake tembang macapat kanthi apik, lumrahe kudu ngerteni bab-bab, kayata:

 1. Nguwasani tembang, amarga jinise tembang macapat iku ana 11, sajroning nembangake tembang saben pupuh beda jinis tembange.

2. Kudu mangerteni watake tembang.

3. Mangerteni guru wilangan lan guru lagu saben tembang macapat.

 4. Kudu mangerteni tegese tembung utawa makna bahasa sing diwaca ing tembang.

5. Nguwasani lan mangerteni dununging andhegan, aja nganti mancah sawijining tembung.

6. Yen ta amiwiti nembang gumantung wates tebaning swarane dhewedhewe aja nganti mblero kendheken utawa kedhuwuren.

7. Mangerteni lan nguwasani ngenani tempo jroning macapat, aja kendheken utawa kedhuwuren, kira-kira padha ukarane kaya maca gancaran. Antarane saben seleh lan saben amiwiti nembang aja kesuwen utawa kecepeten.